'De klimaatcrisis maakt de weg vrij voor gigantische politieke druk en spanningen'
Als er iemand iets kan vertellen hoe democratische crises de wereld kunnen veranderen, is dat de Britse historicus Ian Kershaw. Wij spraken hem over een toekomst vol crises door klimaatverandering.
De oorlog van de Russische president Vladimir Poetin in Oekraïne is de erfenis van de - in Europa en Amerika bejubelde - Michail Gorbatsjov. Het is een van de wrange conclusies die historicus Ian Kershaw trekt in zijn nieuwe boek ‘Persoonlijkheid en macht: Politieke leiders die het moderne Europa veranderden’. Want de economische chaos die Gorbatsjov volgde in de jaren negentig, maakte de omstandigheden mogelijk die Poetin naar de macht tilden.
Als fan van het werk van Kershaw, was ik blij dat ik de Britse historicus kon spreken voor Business Insider. Ook al richt zijn boek op Europese leiders en de crises uit de vorige eeuw, trekt hij hier en daar lijnen door naar de toekomst. Met in het bijzonder de uitdagingen en de crises voor de democratie door klimaatverandering. Want die gaan komen en gaan bepalen hoe de 21ste eeuw eruit gaat zien.
‘Het is aannemelijk dat de toekomst niet alleen wordt bepaald door het optreden van politieke leiders, maar door sociaaleconomische en culturele stromingen en bewegingen op lange termijn, mondiale vraagstukken die voortvloeien uit klimaatverandering en ook door onvoorziene gebeurtenissen waarop zelfs de machtigste persoon geen greep heeft’.
Ik woonde in Amerika toen Donald Trump verkozen werd tot president. Toen ik kort daarna begon aan uw Hitler-biografie las ik iets dat mijn nekharen overeind liet staan. Het was zo treffend en actueel, bijna een eeuw later, over Amerika: ‘[Hitler] had great demagogic skills, certainly, and combined this with a sure eye for exploiting ruthlessly the weakness of his opponents. But he was an unsophisticated autodidact lacking all experience of government.’ Niet alleen Trump lijkt aan dit beeld te voldoen, denk ook aan andere autocratische leiders die rond dezelfde tijd aan de macht kwamen: Bolsonaro, Duterte… Is het een vereiste voor zogeheten ‘strong men’ van de eenentwintigste eeuw, dat ze ‘onervaren en ongekunstelde’ karakters hebben?
Nee, niet per se. Het is een interessante zin die je aanhaalt. Ik kan me niet meer herinneren dat ik die geschreven heb. In algemene zin denk ik dat vergelijkingen tussen deze figuren, Adolf Hitler en Donald Trump, die een eeuw van elkaar verwijderd zijn en in verschillende omstandigheden en politieke systemen opkwamen erg onhandig zijn.
Donald Trump claimde een politieke buitenstaander te zijn, maar was een echte insider. Hij was rijk. Bovendien kwam hij aan de macht met behulp van een gigantisch media-imperium. Dat is was heel anders dan hoe Hitler aan de macht kwam. In 1919 was hij een complete onbekende toen hij in Beieren de politiek inging. Dus ik denk dat de verschillen immens groot zijn, en de vergelijkingen oppervlakkig.
Dat kan zo zijn, maar de vergelijkingen met de jaren dertig en nu zijn toch best groot. Extreem-rechts en het fascisme rukt op. Kijk naar de illiberale opmars van Hongarije, Polen…
Het fascisme zoals we dat kennen uit de twintigste vorige eeuw kwam inderdaad op in crisisomstandigheden. En ook wij hebben sinds 2008 te maken met opeenstapelende crises: de financiële crisis van 2008, de migratiecrisis die voortkwam uit onze interventies in het Midden-Oosten, Brexit, Trump, de coronapandemie en nu de oorlog die veroorzaakt is door Vladimir Poetin.
Door al deze crises is de liberale democratie steeds verder onder druk komen te staan. Burgers voelen door jarenlang neoliberaal economisch beleid steeds meer de verschillen in welvaart in de samenleving, en zien hun huidige politieke bestel als ontoereikend om hun problemen op te lossen. Mensen zoeken daarom naar partijen en groepen die eenvoudige oplossingen bieden voor moeilijke vraagstukken.
Het is daarom geen verrassing dat mensen op zoek gaan naar bewegingen die met simpele en eenvoudige antwoorden komen voor onwijs gecompliceerde vragen." Toch denk ik dat de democratieen van de eenentwintigste eeuw steviger in elkaar zitten dan in de jaren dertig, omdat ze ook veel langer bestaan.
In uw boek beschrijft u hoe crises in de twintigste eeuw ervoor zorgden dat anti-democratische leiders aan de macht komen. Crises bieden mogelijkheden voor autocraten om aan de macht te komen. Hoe ziet u dat in de eenentwintigste eeuw, waar klimaatverandering voor een keten aan crises zal zorgen?
Historici hebben geen beter zicht op de toekomst dan ieder ander. Natuurlijk is het opkomen van autocratische of democratische leiders afhankelijk van de soort crisis. Klimaatverandering is inderdaad de grootste crisis die we meemaken, als we het al overleven. Misschien maakt een nuclaire holocaust al vroeg een einde aan die discussie (lacht).
De crises die ontstaan door klimaatverandering zullen de weg vrijmaken voor gigantische politieke druk en spanningen. En met die spanningen is het zeker mogelijk dat rechts-extremisten aan de macht komen en beleid maken dat onsmakelijk zal zijn.
Maar in tegenstelling tot de twintigste eeuw, leven wij in een tijdperk waarin 24 uur per dag nieuws en sociale media tot ons komen. We kunnen niet voorspellen hoe sociale media zich gaan ontwikkelen. Aan de ene kant is het een handig middel om snel mensen om de been te krijgen in dienst van democratie. Aan de andere kant kan het repressiemiddel zijn. De impact van sociale media op democratieën is nog erg nieuw. Het is voor iedereen nieuw. Dus hoe dat politiek in tijden van klimaatverandering zal beinvloeden, dat kan ik niet zeggen.
