Geopolitiek voor dummies en correspondenten: Kremlinologie
In deze nieuwe reeks bespreken we iedere Standplaats Verweggistan een geopolitiek concept. Dit keer Kremlinologie, een vaardigheid die actueler is dan ooit.
Wie zou Joseph Stalin opvolgen? De leider van de Sovjet-Unie, die tussen 1924 en 1953 verantwoordelijk was voor twintig miljoen doden door zijn wrede beleid, was al twee jaar dood. Maar er leek nog niemand te zijn opgestaan om zijn plaats in te nemen.
Althans zo leek het voor de buitenwereld, die geen enkele manier had om inzicht te krijgen in wat er zich allemaal in de hoofdstad van de dictatoriale en gesloten supermacht afspeelde. Westerse journalisten mochten dan Moskou nauwelijks verlaten, ze wisten niet wat er binnen de muren van het Kremlin afspeelde.
Lettertjes kijken
Maar de Amerikaanse hoogleraar Sovjet-Zaken, Myron Rush, wist het in 1955 zeker: Nikita Chroesjtsjov was Stalin’s opvolger. Nauwlettend volgde hij de Sovjet-media; en zag iets bijzonders. Chroesjtsjov’s titel, die van secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, werd soms met hoofdletters geschreven en andere keren niet. In die verschillen dacht Rush af te kunnen lezen hoe succesvol het Sovjet-kopstuk was op een specifiek moment in de strijd om de macht in Moskou. Schreven Sovjet-journalisten de titel met kleine letters, dan was Chroesjtsjov aan de verliezende hand. Werden er kaptalen gebruikt, dan was hij aan het winnen.
Op het moment dat de Russisch pers consistent Chroesjtsjov’s titel met hoofdletters begon te schrijven, wist Rush het zeker: hij had de machtstrijd gewonnen. En de hoogleraar kreeg een jaar later gelijk, toen de nieuwe Sovjet-leider tijdens het Partijcongres het bloederige beleid van zijn voorganger Stalin afkeurde.
Het was een sterk staaltje Kremlinologie van Rush. Een soort waarzeggerij aan de hand van kleine tekens in de Russische politiek en media die toegepast werd door correspondenten en geopolitieke experts. Bijvoorbeeld door belang te hechten aan hoofdlettergebruik in Russische kranten of de opstelling van partijfunctionarissen op officiele foto’s en buitenlandbezoeken.
Koffiedik kijken
Het was onwijs moeilijk om (voor en) tijdens de Koude Oorlog betrouwbare informatie te krijgen over de politieke situatie in de Sovjet-Unie. Erg onhandig in een periode waarin het Westen en het Oosten duizenden kernwapens op elkaar gericht hadden. In de strikte ideologische communistische dictatuur werd alles geheim gehouden of speelde het zich af achter gesloten deuren.
‘Geheimhouding was de zuurstof waar machtsrelaties in het hoogste orgaan van de Sovjet-Unie om draaiden’, schrijft de Groene Amsterdammer. Dus geopolitieke experts, politici en correspondenten moesten uit de informatie die ze wel konden vinden, chocolade maken van hoe de vlaggen erbij hingen in Moskou. En de Kremlinologie, populair gemaakt door Rush, werd een manier om dat te doen.
"Kremlinologie is koffiedik kijken," legde voormalig Rusland correspondent Michel Krielaars in het voorjaar van 2022 uit bij de NPO na de Russische invasie van Oekraine. "We kunnen misschien een beetje gissen wat er is gebeurd, maar we weten al helemaal niet wat er morgen gaat gebeuren." Want met de opkomst van president Vladimir Poetin, werd de in de jaren negentig opgedoekte analyse van Rusland weer afgestoft.
Met Poetin keerde de geheimzinnigheid in het Kremlin terug. In de gesloten maatschappij van Poetin’s Rusland is niks wat het lijkt en zijn er, zoals correspondenten graag uitleggen, meerdere waarheden. Valt Rusland Oekraine binnen? Is Poetin ziek? Lijdt hij aan een vorm van bloedkanker?
Kremlinologie in moeilijke landen
Rusland heeft de historische eer gekregen om deze geopolitieke waarzeggerij een naam te geven, maar Kremlinologie zien we in meer of mindere mate terug in ieder zogeheten ‘moeilijk land’. Van China tot aan Turkmenistan.
In zijn ‘Het Zijn Net Mensen‘ beschrijft Joris Luyendijk zijn moeite om een goed beeld te geven van de ontwikkelingen in Egypte, simpelweg omdat het een dictatuur is.
‘Kennis is macht, dictators proberen alle macht te verzamelen en dus zullen ze alles doen om informatie weg te houden bij hun onderdanen. Hoe minder doorzichtig de samenleving, des te beter zijn corruptie en machtsmisbruik te verbergen, en des te moeilijker een oppositie zich kan organiseren’
Zonder (betrouwbare) opiniepeilingen, kijkcijfers, (vrije) verkiezingen en onafhankelijke pers is het moeilijk feitelijk en juist te berichten over een land. Wil je kunnen berichten over de politieke leiders, dan ben je in een moeilijk land een beetje afhankelijk van lokale Kremlinologie.
Waarzeggerij in Pyongyang
Een land waar duidelijk Kremlinologie te pas komt, is Noord-Korea. Dat heeft alles te maken met hun kernwapenprogramma. Misschien wel een van de meest gesloten maatschappijen ter wereld; springen geopolitieke analisten en journalisten op het nieuws dat mondjesmaat uit de Aziatische dictatuur druppelt.
"Noord-Korea is het laatste bastion van ouderwetse Sovjet-stijl communisme”, legt voormalige Amerikaanse Rusland-ambassadeur Alexander Vershbow uit aan VOA. “Er worden inlichtingen verzameld over de interne ontwikkelingen in Noord-Korea, maar het is grotendeels ondoorzichtig wat er gebeurt. Dus de oude technieken die we bij de Sovjet-Unie toepasten, zijn hier nog steeds relevant.”
Toen leider Kim Jong-Un in 2012 in het bijzijn van een Britse diplomaat gefilmd werd tijdens een bezoek aan een pretpark, regende het analyses over hervormingen en een verbetering van de banden met de rest van de wereld. Maar dat bleek ijdele hoop. Je kunt het soms mis hebben als je koffiedik kijkt…
De gezondheid van Kim Jong Un is tot op de dag van vandaag een belangrijke zorg voor de Verenigde Staten, Zuid-Korea en Japan. Op iedere korte afwezigheid, klacht, kuch, kilo die hij afvalt of teken van een midlife crisis wordt gelet. Want al deze ontwikkelingen kunnen instabiliteit veroorzaken in de regio. Als dictator kun je er immers niet op vertrouwen dat je trouwste bondgenoten je op zo’n moment van zwakte niet van de troon stoten.
Een bijzondere anekdote uit het boek The Great Successor laat zien hoe ver Noord-Korea gaat om ondoorzichtig te blijven voor analyse door de buitenwereld. Bij ieder buitenlands bezoek neemt Kim zijn eigen mobiele toilet mee, om ervoor te zorgen dat buitenlandse inlichtingendiensten zijn ontlasting niet kunnen onderzoeken en daarmee meer te weten kunnen komen over zijn gezondheid.
Het benadrukt de noodzaak voor Kremlinologie, zelfs voor inlichtingendiensten, om chocola te maken van de interne werking van Pyongyang. Of die van andere moeilijke landen.
